İSLAM DÜNYASINDA KİTABIN TARİHİ

    Johannes Pedersen tarafından yazılan “İslam Dünyasında Kitabın Tarihi” adlı eserin Türkçeye çevirisi Mustafa Macit Karagözoğlu tarafından yapılıp baskısı Klasik yayınlarınca yapılmıştır. Müslüman olmayan bir bireyin gözünden İslam dünyasında kitaba dair yaşanan olaylar, gelişmeler, tarihsel süreçle yaşanan değişim ve dönüşümler açık bir dille ifade edilmiştir. On bölüm altında toplanıp derlenen eserin genel başlıkları şu şekildedir: “İslam’dan Önce Arap Yarımadası’nda Yazı ve Kitap” kısmında İslam dünyasında yaşanan kültürel aktivitelerin içinde yazılı kültürün etkisi incelenmiştir. Arap ve İslam yazılı kültürünün temeli olan “Kur’ân ve Arap Edebiyatı” kısmında Kuran-ı Kerim’in yazılmasının yanı sıra nasıl çoğaltıldığına dair bilgiler verilmekle yetinilmemiş, Kuran-ı Kerim’de geçen konular üzerine de çeşitli araştırmalar yapılmış, kimi surelerden alıntılar yapılarak konunun iletisine uygun vurgulamalar yapılmıştır.“Kitapların Telifi ve Nakli” adlı kısımda kitapların oluşum süreçlerini açık bir dille ifade ettikten sonra bu kitapların ne şekillerde muhafaza edildiklerine, o dönemden sonraki nesiller için kaynak olma niteliğine vurgu yapılmaktadır. Kitaplar hakkında belirtilen bilgiler verilirken İslam dünyasının coğrafi, toplumsal boyutları ince bir şekilde sürece katılmıştır. Bir sonraki başlığı “Varrâklar ve Kitapçılar”dan oluşmaktadır. Bu kısımda kitaplar, kitap sayfaları, kitapların iletilmesinde rol üstlenen kitapçılar hakkında çeşitli bilgiler verilmektedir. “Yazı Malzemeleri”başlığı altında yazı yazma sürecinde İslam dünyasında kullanılan çeşitli malzemelere vurgu yapılmaktadır.  “Arapça Yazı ve Hattatlar” kısmında Arapçanın yazım teknikleri analiz edilip konuyla ilgili detaylı bilgiler verilmektedir. Yazının türlerini, konuya göre, alana göre sanatçı estetiği ile işleyen yazı ustaları yani hat sanatının üstatları olan hattatlar da ayrıca ele alınıp işlenmektedir. “Kitap Resimleme” kısmında ağırlıklı olarak kitaplardaki bilgileri destekleyen unsurların kullanımına vurgu yapılmaktadır. Minyatürün İslam kültüründeki yerinin önemi, gerekçeleri ayrıca ele alınmıştır. “Ciltçilik” başlığı altında ağırlıklı olarak kitapların içerik kısmından ziyade teknik boyutlar incelemeye alınmış, tarihsel süreçte ciltçilik teknikleri, kitaplara kattıkları estetik değerler, yapıma aşamaları, yapım şekilleri vurgulanmıştır. Kitaplarla ilgili verilen tüm başlılardan sonra bir nevi yemeye hazır hale getirilen yemeğin servis aşamasına gelinmiştir. Yani kitapların okunup, korunup, gelecek kuşaklara aktarılmasını sağlayan “Kütüphaneler” kısmında İslam dünyasında kitapların korunması, faydalanılması vb. noktaları bu başlık altında işlenmiştir. Kitabın son bölümü  “Matbû Kitaplar” başlığıdır. Bu başlık altında matbaanın İslam dünyasındaki etkileri, matbaaya yönelik geliştirilen politikalar, matbaaya toplumun yaklaşımı üzerinde durulmuştur.

   Kitap ele alınırken her dönemin koşulları da göz önünde bulundurularak gerek gündelik gerekse özel, resmi, dini ritüeller aktarılmıştır. İslam dünyasında özellikle eğitim alanında kitabın kullanım süreci aktarılırken aynı zamanda Müslüman topluluklarının bilime olan yaklaşımları, eğitimci ve yazarların toplumdaki konumları, insanlar tarafından görüldükleri değere de vurgu yapılmaktadır. Kuran-ı Kerim’de kalem ve kâğıda yer verilmesinin eğitime verilen önemin gerekçesi olarak gösterilmiştir. Müslüman olmayan Batılı bir yazarın gözünden İslam dünyasındaki kitaba dair oluşum, gelişim, dönüşümün geniş bir perspektiften çizilmiş olması eseri benzerlerinden ayıran temel noktalardır. Kitabın kimi kısımlarında araştırılmayı, aydınlatılmayı bekleyen noktalar olduğu da görülmektedir. Buna örnek olarak: “… yazının Arap Yarımadasına girmesinde Hıristiyanların önemli bir rol oynamış olmaları gerektiği düşüncesi akla gelmektedir…(29).”  Pedersen buna kanıt olarak dayanaklandırmalarda bulunsa da yazının Hıristiyanlarca Arap Yarımadası’na ulaştığına dair güçlü kanıtlar olmaktan ziyade iddaların daha ağır bastığı görülmektedir. Genel manada bakıldığında İslam dünyasında kitaplara yönelik bu kadar geniş bir açıdan ele alınan eserler sayılıdır. Kitabın bilimsel anlamda tarihçesinin bir noktadaki boşluğunun yerini dolduran eserlerden biri olduğu kabul edilmelidir. Her ne kadar ufak tefek ön yargı, kalıp yaklaşımlar olsa  da İslam dünyasında kitaba dair yaşanan birçok gelişmenin bir kitapta toplanıp sunulması ciddi bir emeğin karşılığı olduğu ve başarılı bir eser olduğu görülmektedir.